Ένα στολίδι της φύσης στα Κύθηρα!
Το σπήλαιο της Αγίας Σοφίας Μυλοποτάμου στα Κύθηρα είναι το πρώτο που μελετήθηκε επιστημονικά στην Ελλάδα το 1930 από τον Πατριάρχη της Ελληνικής σπηλαιολογίας Ιωάννη Πετρόχειλο, ο οποίος είχε καταγωγή από τα Κύθηρα. Η θέση του είναι στη δυτική ακτή του νησιού σε ύψος 60μ. από τη θάλασσα, στον όρμο Κοκκάλα. Αξιοποιήθηκε τουριστικά τη δεκαετία του 70, μετά από μελέτη που εκπονήθηκε με τη βοήθεια και την καθοδήγηση της Άννας Πετροχείλου το 1970.
Το σπήλαιο είναι ηλικίας 4 εκατομμυρίων ετών περίπου, έχει εμβαδόν 2.200 τ.μ και συνολικό μήκος 500 μέτρα περίπου, από τα οποία τα 220 είναι επισκέψιμα. Αμέσως μετά την είσοδο υπάρχει πέτρινο τέμπλο με βυζαντινές αγιογραφίες του 13ου αιώνα, αφιερωμένες στην Αγία Σοφία και της κόρες της Ελπίδα, Πίστη και Αγάπη. Οι τοιχογραφίες του τέμπλου θεωρούνται σαν το αρχαιότερο δείγμα διαμόρφωσης σπηλαίου σε εκκλησία στο νησί, και είναι ζωγραφισμένες με την τεχνική της νωπογραφίας (fresco), κάτι που εξηγεί την καλή διατήρησή τους.
Αμέσως μετά το τέμπλο στα αριστερά μέσα σε μεγάλη αίθουσα με εντυπωσιακό διάκοσμο, βρίσκεται το μεταγενέστερο μικρό εκκλησάκι της Αγίας Σοφίας που χτίστηκε το 1875 από τους κατοίκους του Μυλοποτάμου.
Ο βασικός χρωματισμός του σπηλαίου είναι τόνοι του γκρι με έντονα χρώματα του κίτρινου και κόκκινου, που προέρχονται από τη διάβρωση των οξειδίων του σιδήρου και του μαγγανίου. Η μέση θερμοκρασία του σπηλαίου είναι 17οC και το ποσοστό υγρασίας είναι περίπου στους 75ΟC.
Το σπήλαιο της Αγίας Σοφίας έχει μεγάλη βιολογική αξία, γιατί στο εσωτερικό του ο βιολόγος Κάλουστ Παραγκαμιάν, μέλος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρίας, ανακάλυψε ένα μοναδικό στον κόσμο τυφλό ισόποδο, που προς τιμήν του ονομάστηκε Kythironiscus Paragamiani.
Πολλοί μύθοι έχουν συνδεθεί με το σπήλαιο, όπως ο μύθος που θέλει το σπήλαιο να ήταν η ερωτική φωλιά του Πάρη και της Ωραίας Ελένης κατά την παραμονή τους στα Κύθηρα, ή φήμες που θέλουν ο πειρατής Μπαρμπαρόσσα να έχει κρύψει εκεί τους θησαυρούς του.
Το σπήλαιο έχει 10 αίθουσες με σταλακτίτες και σταλαγμίτες, που η λαϊκή φαντασία τους έδωσε διάφορα ονόματα όπως, Λουτρά της Αφροδίτης, αίθουσα του Κεχριμπαριού, (με σταλακτίτες σε κόκκινες αποχρώσεις λόγω του σιδήρου), Πλάκα, αίθουσα των Κυπαρισσιών ή του θρόνου, Σαγόνια του καρχαρία, Χταπόδι. Το σπήλαιο παράγει ακόμη και σήμερα σταλακτίτες και σταλαγμίτες.