Οι Βυζαντινές Εκκλησίες στο ενετικό κάστρο της Κάτω Χώρας στον Μυλοπόταμο των Κυθήρων αποτελούν ένα μοναδικό σύνολο μνημείων που μαρτυρούν τη θρησκευτική, αρχιτεκτονική και πολιτισμική ακμή του νησιού κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους. Το κάστρο της Κάτω Χώρας, χτισμένο από τους Βενετούς τον 16ο αιώνα, χρησίμευε όχι μόνο ως οχυρό αλλά και ως κέντρο αστικής ζωής. Μέσα στα τείχη του και στα πέριξ σοκάκια σώζονται πολυάριθμοι ναοί, οι περισσότεροι των οποίων έχουν σημαντική ιστορική και καλλιτεχνική αξία.
Η πνευματική ζωή μέσα στα τείχη
Στο εσωτερικό του κάστρου και στη γύρω περιοχή βρίσκονται περισσότερες από δέκα εκκλησίες, η κάθε μία με τη δική της ιστορία, αρχιτεκτονική και αγιογράφηση. Οι εκκλησίες αυτές δεν λειτουργούσαν μόνο ως χώροι λατρείας αλλά και ως μικρές κοινότητες, όπου οι κάτοικοι τελούσαν τις θρησκευτικές και κοινωνικές τους τελετές.
Μεταξύ των σημαντικότερων ναών ξεχωρίζουν:
Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, που βρίσκεται σχεδόν στην είσοδο του κάστρου και διατηρεί εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες του 16ου αιώνα. Η Παναγία η Μεσοσπορίτισσα, μικρός μονόχωρος ναός, ο οποίος πιθανότατα χρησιμοποιούνταν για ιδιωτικές ακολουθίες κατοίκων του κάστρου. Ο Άγιος Αθανάσιος, με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και μικρές επεμβάσεις της ύστερης βενετοκρατίας. Επίσης ενδεικτικά αναφέρουμε τον Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, Άγιοι Ανάργυροι, Άγιος Νικόλαος, Άγιοι Πάντες, Άγιος Δημήτριος και Προφήτης Ηλίας.
Αρχιτεκτονική και αγιογράφηση
Οι περισσότερες εκκλησίες είναι μονόχωρες καμαροσκέπαστες με λιτή εξωτερική διακόσμηση, ωστόσο το εσωτερικό τους μαρτυρά υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο. Οι τοιχογραφίες ποικίλλουν χρονολογικά, από τον 13ο έως και τον 17ο αιώνα, και παρουσιάζουν σκηνές από τη ζωή του Χριστού, της Παναγίας, καθώς και μορφές αγίων ιδιαίτερα αγαπητών στον Κυθηραϊκό λαό, όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και ο Άγιος Νικόλαος. Πολλοί από τους ναούς είχαν σχέση με οικογένειες ευγενών ή πλουσίων κατοίκων του νησιού και ενίοτε λειτουργούσαν ως οικογενειακά παρεκκλήσια. Το γεγονός αυτό εξηγεί την ύπαρξη πολύ προσεγμένων τοιχογραφιών και επιγραφών που μαρτυρούν τους χορηγούς ή αφιερωτές.
Ένας περιπατητικός θησαυρός
Η περιήγηση στην Κάτω Χώρα δεν είναι απλώς μια βόλτα σε ένα αυθεντικό μεσαιωνικό χωριό – είναι ένα ταξίδι στον χρόνο. Οι εκκλησίες, σε συνδυασμό με τα ερειπωμένα σπίτια και την πανοραμική θέα προς το Ιόνιο, δημιουργούν ένα σκηνικό γεμάτο μυσταγωγία και ηρεμία. Ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει μέσα στα σοκάκια και να ανακαλύψει κάθε ναό, ο καθένας από τους οποίους αφηγείται ένα διαφορετικό κεφάλαιο από την ιστορία των Κυθήρων.
Πολιτιστική αξία και διατήρηση
Η Κάτω Χώρα και οι εκκλησίες της τελούν υπό την προστασία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και έχουν χαρακτηριστεί ως μνημεία εξαιρετικής σημασίας. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες αποκατάστασης και συντήρησης των τοιχογραφιών, ώστε να προστατευθεί αυτός ο ανεκτίμητος πολιτιστικός θησαυρός.
Η επίσκεψη στις βυζαντινές εκκλησίες του κάστρου Κάτω Χώρας είναι απαραίτητη για κάθε ταξιδιώτη που θέλει να γνωρίσει την πνευματική και καλλιτεχνική καρδιά των Κυθήρων. Μέσα από αυτά τα μικρά αλλά πανίσχυρα σημεία λατρείας, ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με τη μακραίωνη ιστορία του νησιού, τη βαθιά πίστη των κατοίκων του και τη διαχρονική του πολιτιστική ακτινοβολία.
